۱۲) مفاد قراردادهای «ذمّه»ای که در صدر اسلام منعقد شده است، از این لحاظ حائز اهمیت هستند که نه تنها ویژگی های روابط بین مسلمانان و اهل کتاب را نشان می دهند، بلکه نمایانگر وضع ساده و اختلافات اندکی هستند که در آن ایّام در خصوص امور اجتماعی میان مسلمانان و اهل کتاب وجود داشته است.
۱۳) اتخاذ سیاست صلح جویانه ی مسلمانان صرفاً به دلیل حزم و احتیاط نبوده، بلکه این یک حقیقت آشکار است که روح تسامح و مدارا در مورد اهل کتاب، جزء لاینفک تعلیمات پیامبر اکرم۶است‌.
۷-۶- نکات آیات جهت ایجاد الگو
امام سجاد۷فرموده اند که نباید بیش از آنچه که خدا براى اهل ذمّه مقرر کرده است، از آن ها انتظار داشت. این حقى است که اهل ذمّه بر مسلمانان دارند‌.^[۶۳۰] طبیعى است که هر مسلمانى باید نسبت به احکام دینش آشنایى داشته باشد و بداند که حقى که خدا از آن ها مى خواهد چه حقى است؟ حقى که خدا از اهل ذمّه خواسته است این است که مالیات بپردازند، به پیمان خود با دستگاه حکومت ملتزم و پایبند باشند؛ که اگر التزام و پایبندى عملى داشتند، نباید انتظار بیشترى از آن ها داشت‌. در چنین شرایطى آن ها نیز در جامعه اسلامى از حقوقى مساوى با مسلمانان برخوردار هستند. اما وقتی یهودیان پیمان شکنی کنند و طغیان و سرپیچی نمایند هر طائفه ای از یهودیان متناسب با گناه خود مجازات شود، چنانچه بنی قینقاع و بنی نضیر ترک وطن کردند. بنی قریظه کشته شدند. اهل خیبر نیز با دادن قسمتی از محصولات خود مصالحه کردند، تا هر جا که آن حضرت۶بخواهد آنان را بفرستد. پیامبر۶در اواخر حیات خود دستور دادند که تمامی یهودیان از کل سرزمین جزیرهالعرب بیرون بروند.
۸- جزیه
«جزیه»، از واژه‏هایى است که در مباحث فقهى مربوط به کافران، کاربرد فراوانى دارد، و در جاهاى گوناگون، از آن سخن رفته است‌. عده ای جزیه را نوعى مالیات به حساب نیاورده، بلکه آن را تنها باجگیرى قدرت حاکم از انسان هاى تحت‏سلطه خود تلقی کنند،^[۶۳۱]، ولی عصر باجگیرى و باج دهی سپرى شده است‌. و کاوشگر حقیقت جو، از یک سو جزیه را از احکام مسلّم صدر اسلام مى‏شمارد و از سوى دیگر، احکام این دین حنیف را جاودانى و درخور اجرا در همه ی زمان ها مى‏داند. یکی از تعهدات اهل ذمّه پرداخت«جزیه»به دولت اسلامی است‌.^[۶۳۲] راغب گوید:[«جزیه‏»به کسر جیم: چیزی است که از اهل ذمّه (اهل کتابی که در حکومت اسلامی زندگی می کنند = اهل کتاب)گرفته می شود و این واژه از«إجتزاء»یعنی راضی بودن، گرفته شده است، چون آن ها در برابر مصون بودن مال و جان وخونشان با رضایت، آن مالیات را می پردازند.]^[۶۳۳]و صاحب جواهرالکلام گوید:[معناى اصطلاحى«جزیه»در اصطلاح فقهی به عنوان مالى است که حکومت اسلامى بر حسب عقد ذمّه، از اهل کتاب، یعنى یهودیان و مسیحیان وکسانى که شبهه ی اهل کتاب بودن در موردآنان وجود دارد، مانند مجوسیان، مى‏گیرد‌.]^[۶۳۴]و یا به عبارت دیگر، [یک نوع تعهد مالی است که متحدین پرداخت آن را در برابر تعهدات مسلمانان به عهده می گیرند و همان گونه که رعایای مسلمان در دفاع و اداره ی جامعه ی بزرگ متحد و متشکل از رعایای مسلمان و غیرمسلمان (اهل کتاب) با پرداخت مالیاتهای مقرره و شرکت در نیروی دفاعی و نظامی به وظیفه اجتماعی و دینی خود عمل می کنند، متحدین(رعایای غیر مسلمان) نیز که از مزایا و حقوق چنین جامعه ی تضمین شده ای بهره مند می گردند به جای مالیاتها و وظائف دفاعی و نظامی (که به عهده ی مسلمانان می باشد) مالیات مخصوص و ناچیزی به عنوان جزیه به دولت مسئول اسلامی پرداخت می نمایند.]^[۶۳۵] فرموده ی خداوند متعال«قَتِلُواْ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لَا بِالْیَوْمِ الاَْخِرِ وَ لَا یحَُرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لَا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقّ‏ِ مِنَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ حَتىَ‏ یُعْطُواْ الْجِزْیَه عَن یَدٍ وَ هُمْ صَاغِرُون‏»^[۶۳۶] در این آیه ی شریفه تحریص بر قتال با کافران است؛ منتهی کافران اهل کتاب که در آیه آمده است (زیرا جزیه مخصوص کافران کتابی است) به قرینه ی«حَتىَ‏ یُعْطُواْ الْجِزْیَه ».^[۶۳۷]در این آیه کافران اهل کتاب(که در واقع علّت قتال با آنان است)با چهار صفت مشخص شده است:
الف) عدم ایمان به خداوند؛ زیرا یهود با اعتقاد به فرزندی عزیر برای خدا و مسیحیان با اعتقاد به فرزندی مسیح و نیز اعتقاد به تثلیث، و زردشتیان با اعتقاد به ثنویّت و دوگانه پرستی (نور و ظلمت یا یزدان و اهریمن) در واقع معتقد به خدای واحد نیستند.

ب)عدم ایمان به آخرت؛ چه آنان معتقدند که آتش جهنم جز ایام معدودی برای گناهکاران نیست«و قالوا لن تمسنا النار الّا ایاماً معدوده »^[۶۳۸]
ج) عدم اعتقاد به محرمات الهی چون خمر و خنزیر و. . .
د)عدم اعتقاد به دین حق که اسلام است.^[۶۳۹]
به موجب آیه ی مذکور، علامه طباطبائی گوید:[فرموده ی خداوند:«حَتَّى یُعْطُوا الْجِزْیَه عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ»از آنچه در صدر آیه ی مورد بحث از اوصاف سه‏گانه ی اهل کتاب به عنوان حکمت و مجوز قتال با ایشان ذکر شده است، و از اینکه باید با کمال ذلّت جزیه بپردازند، چنین برمى‏آید که: منظور از ذلّت ایشان خضوعشان در برابر سنت اسلامى، و تسلیم ایشان در برابر حکومت عادله ی جامعه ی اسلامى است؛ و مقصود این است که مانند سایر جوامع نمى‏توانند در برابر جامعه ی اسلامى صف آرایى و عرض اندام کنند، و آزادانه در انتشار عقاید خرافى و هوى و هوس خود به فعالیّت بپردازند، و عقاید و اعمال فاسد و مفسد جامعه ی بشرى خود را رواج دهند، بلکه باید با تقدیم دو دستى جزیه همواره خوار و زیردست باشند. پس آیه ی شریفه ظهور دارد در اینکه منظور از«صغار ایشان»معناى مذکور است، نه اینکه مسلمانان و یا زمامداران اسلام به آنان توهین و بى احترامى نموده و یا آن ها را مسخره کنند، زیرا این معنا با سکینت و وقار اسلامى سازگار نیست، هر چند بعضى از مفسرین آیه را بدان معنا کرده‏اند.]^[۶۴۰]
حکم پرداخت جزیه به منظور آن است که اهل کتاب، تسلیم شوند و در زندگى اجتماعى به نظام و دستورات اسلام درآیند و نظام مسلمانان را پذیرفته و با این عهد و پیمان در بلاد اسلامى زندگى نمایند و بدین ترتیب در چنین احوالی اموال آنان و لعن اهل ذمّه، بر مسلمانان حرام است و ازدواج با ایشان، برای مسلمانان حلال است به عکس زمانی که اهل کتاب جزیه نپردازند.^[۶۴۱]
۸-۱- جزیه با خراج متفاوت است
دو لفظ «جزیه»^[۶۴۲] و «خراج»، دو اصطلاح فقهی و اسلامی است که هر کدام در مدارک اصیل حقوق اسلامی به مفهوم خاص و در موارد مخصوص به کار رفته است با این وصف عده ای از فقهاء این دو را با یکدیگر در یک معنا حمل کرده اند و موجب اشتباه بزرگی گردیده اند، چرا که ابویوسف در کتاب «الخراج‏»خود مى‏نویسد: «الجزیه بمنزله مال الخراج»«جزیه، به منزله ی مالى است که به عنوان خراج دریافت مى‏ شود »و یا بلاذری در فتوح البلدان چنین تعبیر می کند: «ارضاً علیها الجزیه من ارض الاعاجم». . . به گونه ای که عده ای از مستشرقین بدون توجه به مدارک و گفتار فقهای دیگر، این مطلب را جزء مسلمیّات اسلام برشمرده و نتیجه گرفته اند که سنگینی مالیاتهای سرانه و ارضی بردوش دهقانان غیرمسلمان موجب آن می شد که ناگزیر به صفوف مسلمانان بپیوندند تا با قبول اسلام از پرداخت آن معاف گردند و همین مسامحه موجب آن گردیده است که جمعی از مستشرقین در مطالعات خود در این زمینه چنین پندارند که دو اصطلاح مزبور مترادف و به مفهوم«باج»اطلاق می شده است.^[۶۴۳] در صورتی که با مراجعه به مدارک اصیل حقوقی و فقهی اسلام فرق آن دو در کمال وضوح معلوم می گردد^[۶۴۴] و جزیه همواره به معنای مالیات سرانه ای که در قرارداد ذمّه قید می شد به کار می رفت ولی خراج در مورد مالیاتهائی که بر زمینها وضع می گردید اطلاق می شد. بنابراین اولاً جزیه مالیات سرانه بود، و خراج مالیات ارضی و ثانیاً جزیه فقط در مورد تعهدات مالی ذمیان به کار می رفت، ولی خراج هم در مورد تعهدات ذمیان و هم در مورد مال الاجاره ی زمینهائی که دولت صلاحیتدار اسلامی در اختیار افراد (اعم از مسلمان و غیرمسلمان) قرار می داد اطلاق می گردید. نهایت خراج(مالیات بر زمین)، در بعضی از موارد به جای (مالیات سرانه)، در عهدنامه های ذمّه قید می گردید و ذمیان متعهد می شدند به جای مالیات سرانه، سالیانه قسمتی از محصولات کشاورزی خود را به دولت مسئول بپردازند و شاید همین موضوع موجب آن می شد که در پاره ای از موارد این دو اصطلاح به جای یکدیگر استعمال گردند.^[۶۴۵]
۸-۲- عقدجزیه با هدنه متفاوت است
شیخ طوسى در مبسوط مى‏گوید: «هدنه و مهادنه به یک معنا و عبارت است از کنار گذاشتن جنگ و رها کردن نبرد تا مدتى».^[۶۴۶]علامه حلى نیز در تذکره مى‏گوید: «مهادنه، موادعه و معاهده واژه‏هایى مترادف و عبارت است از کنار گذاشتن جنگ و رها کردن نبرد تا مدتى».^[۶۴۷][لذا عده ای یکى از تفاوت‏هاى هدنه را با عقد جزیه، همین نکته دانسته‏اند، لیکن حق آن است که آنچه را به عنوان فارق میان آن دو آورده‏اند، فارق اصلى به شمار نمى‏رود، بلکه از عوارض و علامت‏هاى هدنه است. تفاوت ماهوى و جوهرى میان عقدجزیه با هدنه این است که در عقد جزیه، یک طرف عقد دشمنان شکست خورده‏اى هستند که مسلمانان بر آنان پیروز شده، زمین‏هایشان را گشوده و دولتشان را ساقط کرده‏اند و در این حالت به جاى مالیاتى که از دیگر مسلمانان اخذ مى‏شود، از آنان جزیه گرفته مى‏شود. بنا بر این آنان شهروندان دولت اسلامى، اما با حفظ دین خود هستند. حال آن که طرف مقابل در مهادنه، دشمنى است که در زمین خود مستقر و حکومت و نظام مدنیش استوار و برقرار است و چه بسا نیرومند و حتى نیرومندتر از مسلمانان است.براى مثال در صدر اسلام، عقد جزیه با شامیان اهل کتاب پس از آن که سرزمینشان گشوده و به سرزمین‏هاى اسلامى ملحق گشت، بسته شد، حال آن که عقد هدنه با قریش مکه پیش از آن که مسلمانان این شهر را فتح کنند منعقد گشت.سخن کوتاه، عقد هدنه با دولت حربى و ملت پیرو آن بسته مى‏شود، در حالى که عقد جزیه با مردمانى مغلوب که تابع دولت اسلامى هستند، منعقد مى‏گردد و این است تفاوت اساسى این دو، اما دیگر تفاوت‏ها، در جلوه‏ها و احکام آن است.]^[۶۴۸]
۸-۳- مقدار جزیه
جزیه مقدار معیّنی ندارد و تعیین آن بر عهده ی حکومت اسلامی است که مطابق شرایط و مصلحت، مقدار آن را مشخص می‌کند‌. کیفیت پرداخت آن نیز با توافق مقرّر می‌شود‌. اخذ جزیه مانند زکات، سالیانه است‌. در صورت عدم تعیین زمان، آخر هر سال گرفته می‌شود و مانند دیگر مالیات‌های اسلامی، در مصالح اسلام و جامعه به مصرف می رسد‌. کودکان و زنان از پرداخت جزیه معافند‌.^[۶۴۹] به مستمندان مهلت داده می‌شود که در صورت کسب توانایی مالی، جزیه شان را بپردازند‌. این نکته قابل توجه است که جزیه معمولا بسیار اندک بوده است‌. مطابق بعضی از روایات، گاهی یک دینار در سال مقرّر می شد و حتی آنان که قادر به پرداخت جزیه نبوده اند، معاف می‌شده‌اند.^[۶۵۰]
۸-۴- نکات آیات جهت ایجاد الگو
با توجه به فرموده ی قرآن کریم درباره ی«جزیه»: «قَاتِلُواْ الَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَلاَ بِالْیَوْمِ الآخِرِ وَلاَ یُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَلاَ یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ حَتَّی یُعْطُواْ الْجِزْیَه عَن یَد وَهُمْ صَاغِرُونَ»^[۶۵۱] «با کسانی از اهل کتاب که ایمان به خدا و روز جزا ندارند و آنچه را خدا و رسولش تحریم کرده است حرام نمی شمارند و آئین حق را نمی پذیرند، پیکار کنید تا زمانی که جزیه را با دست خود، با خضوع و تسلیم بپردازند‌.»و لحن تندی که در مورد اهل کتاب دارد، شاید دلیل آن این باشد که اهل کتاب، به خصوص یهود، در صدر اسلام، کارشکنی‌های زیادی می کردند، حتی توطئه ی قتل پیامبر۶را چیدند و این لحن تند در برابر اهل کتاب با ویژگی هایی که در آیه برای آن ها آمده است، چندان نامتناسب هم نیست‌. در عین حال، اسلام درِ آشتی را به روی آن ها می گشاید و آنان را با قبول پرداخت جزیه، در جایگاه شهروند هم پیمان می پذیرد‌.
۱- جزیه چیزی است که از اهل ذمّه (اهل کتابی که با مسلمانان پیمان همزیستی دارند و در قلمرو اسلام زندگی می کنند) گرفته می‌شود، و جزیه به منزله ی پاداشی است که آنان در برابر حفظ جان و مالشان می پردازند‌. در برابر آن، دولت اسلامی امنیت همه جانبه آنان را تأمین می‌کند.
۲- پرداخت جزیه هرگز به معنای تحقیر و توهین آن ها نیست، چون این معنا نه از اصل کلمه ی «جزیه»و «صاغرون»استفاده می‌شود، نه با تعلیمات اسلام سازگار است و نه با سایر احکامی که درباره ی طرز رفتار با اهل کتاب به ما رسیده است، تطبیق می‌کند‌. کسانی که آن را به معنای تحقیر و توهین گرفته اند، در واقع، ذهنیت خود را بر آیه تحمیل کرده اند‌.
۳- پرداخت جزیه توسط اهل کتاب، احترام در برابر اسلام و مسلمانان، و نشانه ای برای همزیستی مسالمت آمیز و قبول یک اقلّیت دینی سالم در برابر اکثریت است‌.^[۶۵۲] این جنجال، که جزیه مخالف شئون انسانی و خلاف اصل همزیستی است، یک توهّم بی اساس می باشد، زیرا جزیه نوعی پاداش به دولت اسلامی از طرف شهروندان غیرمسلمان اهل کتاب است در برابر خدماتی که برای آنان انجام می دهد، نه کیفر و باج (حق زور گرفتن).
۹- مسئول قرارداد ذمّه و فسخ آن
پیمان های بین مسلمانان و غیر مسلمانان با تغییر شخص و یا هیئت حاکم و دگرگونی اوضاع و شرایط همچنان به قوت و احترام خود باقی خواهند ماند و زمامدار بعدی حق تبدیل و یا ابطال قراردادی را که قبلا به طور مشروع بین جامعه ی اسلامی و گروه های دیگری به امضاء رسیده است ندارد و این مطلب در مورد هر نوع معاهده چه به صورت دائمی منعقد شده باشد و یا به طور محدود و موقت، یکسان صادق خواهد بود. ^[۶۵۳] بدیهی است در یک مورد دولت قانونی مسلمانان می تواند قرارداد موجود را نادیده گرفته و آن را کان لم یکن اعلام بدارد و آن در صورتی است که از طرف مقابل خطر محسوسی جامعه ی اسلامی را تهدید نماید و دشمن بخواهد پیمان صلح را سپری برای تقویت خویش و بازیافتن آمادگی جنگی قرار داده و با بهره بردن از حسن نیت مسلمانان نقض پیمان و خیانت به مسلمانان و یا تجاوز به حقوق مشروع آنان داشته باشد. در چنین موقعیتی است که قرآن به جامعه ی مسلمانان دستور می دهد:«وَ إِمَّا تخََافَنَّ مِن قَوْمٍ خِیَانَه فَانبِذْ إِلَیْهِمْ عَلىَ‏ سَوَاءٍ إِنَّ اللَّهَ لَا یحُِبُّ الخَْائنِین‏»^[۶۵۴]. هرگاه از اینکه گروهی راه خیانت پیش گیرند بهراسی، تو نیز متقابلاً عکس العملی برابر نشان بده و پیمانشان را بر خودشان بازگردان و آنان را از این امر آگاهشان کن خداوند خیانتکاران را هرگز دوست نمی‌دارد. در مواردی که فسخ یکطرفه از طرف مسلمانان اعلام گردد باید شرایط آنچنان باشد که خطر و قصد خیانت از ناحیه ی دیگر متعاهدین کاملا محسوس و ثابت گردد و اما احتمال خیانت بدون استناد به مدارک اطمینان‌بخش هیچگاه مجوز فسخ یکجانبه از طرف مسلمانان نخواهد بود.^[۶۵۵]همچنین در مواردی که مصالح مسلمانان الغای قراردادی را ایجاب نماید و یا پیمان صلح به برای تغییر اوضاع و شرایط فاقد مصلحت و یا بر خلاف مصلحت مسلمانان گردد و یا تحولاتی در مورد مقام زعامت و پیشوایی مسلمانان رخ دهد هیچ مقام صلاحیتدار اسلامی قادر بر فسخ یکجانبه پیمان های موجود نخواهد بود. قانون اسلام در عین اینکه فسخ یکجانبه را از طرف مسلمانان مشروع نمی شمارد در پاره ای از قراردادها مانند قرارداد «ذمّه»و پیمان مصونیت موقت«امان»به طرف متعهد اجازه می دهد که هرگاه بخواهد با ترک قلمرو مسلمانان قرارداد فیمابین را کان لم یکن و منتفی سازد. زیرا اسلام آزادی فکر و عقیده و آزادی دعوت اسلامی را به عنوان یک حق مشروع برای خود حفظ می‌کند و هیچ عاملی و حتی قراردادی بین المللی را در سلب چنین حق طبیعی مجاز نمی داند و آن را منافی با آزادی فکر و مذهب تلقی می نماید. در زمان پیامبر اکرم۶صلاحیت انعقاد قراردادهای «ذمّه»و همچنین پیمان هایی که به طور موقت «مهادنه»برای متارکه ی جنگ با مشرکین به امضاء می رسید صرفاً مربوط به شخص پیامبر اسلام۶بود و در مواردی مسئولیت این امر از طرف آن حضرت۶به سرداران و فرمانداران مسلمان موکول می گردید. پس از رحلت پیشوای بزرگ اسلام۶این صلاحیت مانند سایر شئون زمامداری به جانشینان و اوصیاء آن حضرت۶که به طور صریح تنصیص شده بودند می رسید و به عقیده ی شیعه این مقام پیشوایی دینی از آن ائمه اهل بیت:بوده است و درزمان غیبت آخرین پیشوا و امام به حق حضرت ولی عصر۷موکول به نظر فقهای پرهیزکار می باشد.^[۶۵۶]
پیمان هایی که از طرف دولت های حاکم بر سرزمین های اسلامی– بدون آنکه صلاحیت فوق الذکر را احراز نموده باشند – با دولت ها و یا گروه های غیرمسلمان منعقد می گردد بی شک در مواردی که به مصلحت مسلمانان نباشد برای آنان الزام آور نبوده و فاقد ارزش از نظر حقوق اسلامی خواهد بود. ^[۶۵۷] فقها در خصوص قرارداد ذمّه پیمان های حکام و زمامداران جائر را نیز معتبر و برای عموم مسلمانان الزام آور تلقی نموده‌اند. ^[۶۵۸]
۹-۱- مسئول پرداخت جزیه
گروه اول: اطفال و افراد نابالغ تابع پدران خود هستند و تا به سن بلوغ نرسیده‌اند از هرگونه مسئوولیت معافند و هنگامی که بالغ می‌گردند موظفند با پیروی از عقل و برهان راه صحیح و آئین درست را بشناسند و در صورتی که بر آئین پدران خویش بمانند باید مستقیماً و اصالتاً در قرارداد ذمّه شرکت نمایند و یا سرزمین اسلامی را ترک گویند.^[۶۵۹]
گروه دوم: زنان مسئولیت مالی ندارند و به تبعیت شوهران خود، از مزایای قرارداد ذمّه بهره‌مند می‌گردند و زنان و دخترانی که همسر ندارند می‌توانند با شرکت در قرارداد ذمّه از جمیع مزایای آن استفاده نمایند ولی چنین قرارداد ذمّه‌ای فاقد مسئولیت مالی خواهد بود و مسلمانان نمی‌توانند از آنان چیزی به عنوان جزیه دریافت نمایند و هر نوع قرارداد ذمّه‌ای که متضمن مسئولیت مالی بر عهده ی زنان باشد فاقد ارزش حقوقی خواهد بود. مرحوم علامه حلی در تذکره الفقها پس از تذکر این مطلب می‌گوید:[هرگاه زنان حاضر به پرداخت جزیه شوند باید آنان را آگاه نمود که جزیه بر عهده ی آنان نیست و اگر خود با وجود ابراز اطلاع از معاف بودن زنان از جزیه، درخواست پرداخت جزیه نمودند؛ جائز است مسلمانان آن را به عنوان هدیه بپذیرند ولی هرگز به عنوان جزیه دریافت نمی گردد و در هر حال برای زن الزام آور نخواهد بود و هرگاه قبل از پرداخت منصرف شود مجبور به پرداخت نخواهد بود]. ^[۶۶۰]
گروه سوم: مستمندان و فقرا بنا به نظریه ی عده ای از فقها از جمله شیخ مفید و ابن جنید از پرداخت جزیه معافند، زیرا جزیه حقی است مانند زکات که با فرا رسیدن سال واجب می گردد بنابراین فقیری که فاقد قدرت پرداخت است وظیفه ای نخواهد داشت. جمعی از فقها فقرای اهل کتاب را مشمول قرارداد ذمّه و جزیه شمرده و در پاسخ استدلال فوق گفته‌اند جزیه در حقیقت در ازاء امنیت و حق سکونت در کشور اسلامی و همچنین سایر مزایائی است که بر طبق قرارداد ذمّه نصیب ذمیان می گردد بنابراین فقیر و ثروتمند در این باره یکسان خواهند بود. شیخ طوسی در مبسوط ضمن تأیید نظریه ی دوم می گوید: «هیچ دلیلی وجود ندارد که جزیه را از فقرا اسقاط نماید در صورتی که عمومیت آیه ی ۲۹ سوره ی توبه شامل آن ها نیز می گردد. بنابراین باید دید هر گاه متعهدی (ذمی) قادر به پرداخت جزیه نشد بر عهده ی وی همچنان خواهد بود تا در موقع توانگری آن را پرداخت نماید. »^[۶۶۱]شیخ حر عاملی گوید: می توان در تأیید نظریه اول به دو دلیل زیر تمسّک نمود:
۱- با توجه به تفسیر آیه ۲۹ سوره ی توبه می توان از ذیل آیه «حَتىَ‏ یُعْطُواْ الْجِزْیَه عَن یَدٍ وَ هُمْ صَاغِرُون»چنین استفاده کرد که مسئولیت تعهد مالی (جزیه) در زمینه ی قدرت و تمکن پرداخت می باشد زیرا مراد از «ید»دست نیست بلکه قدرت و استطاعت است که اعطاء (تعهد پرداخت) بر اساس آن امکان پذیر می گردد.
۲- در برخی از روایات تصریح شده است که جزیه براساس میزان ثروت افراد و طاقت و تمکن آن ها مقرر می‌گردد. بنابراین اشخاصی که فاقد هرگونه تمکن مالی هستند چگونه موظف به پرداخت جزیه خواهند بود زیرا الزام آنان به پرداخت هر مقدار ناچیزی در حقیقت وظیفه‌ای فوق قدرت و استطاعت مالی چنین اشخاصی تلقی می گردد.^[۶۶۲]
گروه چهارم: سالخوردگان و اقلیت های ناتوان نظر به اینکه خواه ناخواه در امنیت می باشند از پرداخت جزیه معاف می شوند، ولی فقها اتفاق بر این نظریه ندارند و گرچه سالخوردگان و افلیجها در صورتی که اقدام به حمل اسلحه و جنگ ننمایند از جانب مسلمانان مأمون شمرده شده اند ولی این مطلب را در معافیت جزیه کافی ندانسته و افراد مزبور را به مقداری که تمکن دارند موظف به پرداخت جزیه نموده اند. بدیهی است در صورتی که اشخاص مزبور ناتوان و از کار و فعالیت افتاده هم باشند چون از مزایا و حقوق قرارداد ذمّه مانند دیگر ذمیان بهره مند هستند و مسلمانان متعهد مسئولیت هایی در برابر آنان شده‌اند، از این رو دلیلی ندارد از پرداخت مقدار ناچیز جزیه که متناسب با تمکن آنان مقرر می گردد معاف باشند. اما در صورتی که فقیر و مستمند و فاقد قدرت پرداخت هرگونه جزیه باشند مشمول گروه سوم خواهند بود و اینگونه افراد حتی در بسیاری از موارد از بیت المال مسلمانان بهره نیز خواهند برد. تاریخ نمونه‌ای از این مظهر عدالت انسانی را چنین نقل می کند: حضرت علی۷بر سر راه خود پیرمرد پریشان حالی را مشاهده نمود که از مردم درخواست کمک می‌کرد. بی درنگ از حالش جویا شد. گفتند: وی مردی است نصرانی! علی۷با حالی برافروخته فریاد زد: هان ای مسلمانان از این پیر سالخورده کار کشیدید آنگاه که پیر و ناتوان شد وی را به حال درماندگی ومحرومیت به خود واگذاردید ! پس دستور داد نفقه وی را از بیت المال پرداختند. ^[۶۶۳]
گروه پنجم:کشیشان و سایر روحانیون و دیرنشینان و افرادی که به کار عبادت پرداخته‌اند می توانند بدون هیچ گونه تعهد مالی در قرارداد ذمّه شرکت نمایند. گرچه جمعی از فقها در این مورد ابراز تردید نموده‌اند و در صورت تمکّن و قدرت مالی اشخاص نامبرده،آنان را به پرداخت جزیه موظف دانسته اند. ولی با توجه به مصونیت این گروه – حتی در صورتی که در قرارداد ذمّه نیز شرکت ننمایند – و تصریح غیرقابل تردیدی که در این مورد در عهدنامه ی رسول اکرم۶با مسیحیان سرزمین سینا وارد شده است می‌توان اطمینان یافت که گروه مزبور از تعهد مالی معاف می‌باشند.
جمله‌ای که در پیمان مردم سینا در این باره آمده است چنین تصریح می‌کند:«قضات و رهبانان از خراج معافند و همچنین آنان که به عبادت اشتغال ورزیده‌اند.»بی شک منظور از خراج در این پیمان جزیه است زیرا خراج به معنای مال الاجاره ی زمینهای واگذار شده به ذمیان، درباره ی کسانی که به کار رهبانیت و عبادت اشتغال دارند بی مورد است و اصولا عهدنامه ی مزبور توجهی به خراج بدان معنی نداشته و در چند مورد که این کلمه در آن به کار رفته است مقصود جزیه بوده است. مرحوم شیخ طوسی در مبسوط با وجود اینکه نظریه ی معاف بودن دو گروه اخیر را از تعهد مالی (جزیه) تضعیف نموده اعتراف کرده است که روایتی در زمینه ی معافیت آنان وارد شده است.^[۶۶۴]
گروه ششم: دیوانگان و کسانی که مشاعر خود را از دست داده و یا بر اثر ضعف ادراک و تشخیص جزء ابلهان محسوب می شوند، تعهدی نداشته و از جزیه معاف می باشند. طبق روایتی امام صادق ۷فرمود:[روش اسلام بر این است که جزیه از دیوانگان و کسانی که عقل و قدرت درک خود را از دست داده اند گرفته نمی شود.]^[۶۶۵]
۹-۲- معافیت از پرداخت جزیه
به جز گروه های مذکور در چند مورد دیگر نیز تعهدات مالی قرارداد ذمّه منتفی و متعهدین از پرداخت جزیه معاف هستند از آن جمله موارد ذیل است که مسلمانان حق مطالبه ی جزیه را ندارند:
۱- در شرایطی که مصالح اسلام و جامعه ی مسلمانان روابط حسنه و نزدیکی بیشتری را با گروه های یهودی و یا مسیحی و یا زردشتی ایجاب نماید و الزام آنان بر ادای جزیه باعث گرایش آنان به سوی دشمنان اسلام و جامعه ی مسلمانان گردد و یا معاف نمودن آنان از جزیه موجب ازدیاد علاقه ی آنان به اسلام و قبول تابعیّت اصلی و پیوستن به صفوف مسلمانان باشد.^[۶۶۶]
۲- هرگاه مسلمانان قادر به انجام مسئولیت های قرارداد ذمّه نشوند خواه ناخواه مسئولیت پرداخت جزیه نیز از متعهد (ذمیان) منتفی می گردد زیرا در این صورت قرارداد ذمّه خواه ناخواه منفسخ و فاقد اثر می‌شود. ^[۶۶۷]
۳- در مواقعی که مسلمانان به کمک نظامی ذمیان نیازمند می باشند ممکن است طی یک پیمان مشترک دفاعی از پرداخت جزیه معاف شوند. ^[۶۶۸]
۴- هر فردی از ذمیان که با اعتراف صریح به دو اصل اعتقادی اسلام: «شهادت بر یگانگی آفریدگار جهان و معبود حق، و شهادت بر بعثت پیامبر اسلام۶از جانب خدا»رسماً به آئین اسلام بگرود قرارداد ذمّه و تعهد به پرداخت جزیه خود بخود منتفی می گردد و مسئولیت مشابهی با سایر افراد مسلمان و حقوقی برابر با حقوق آنان پیدا می کند.^[۶۶۹]
بدیهی است معافیت از پرداخت جزیه در این مورد بدان معنی نیست که افراد ذمی با اسلام آوردن از ادای مالیات به دولت مسئول اسلامی معاف گردند تا خیال شود که تعهد مالی در قرارداد ذمّه به طور غیرمستقیم ذمیان را به گرایش به سوی اسلام وادار می کرده است. زیرا با قبول اسلام گرچه به جهت از میان رفتن موضوع قرارداد ذمّه، از پرداخت جزیه معاف می گردند؛ ولی از این راه نه تنها تخفیفی در تعهدات مالی آنان حاصل نمی شود، بلکه تازه مسئولیت ها و تعهدات مالی جدیدی متوجه ی آنان می گردد که از آن جمله مالیات مخصوص زکات از تعهد مالی قبلی(جزیه) به مراتب بیشتر و سنگین تر است و نیز تقیدات و محدودیتها و وظایف زیادی گریبانگیر آنان می شود که در وضع سابق نسبت به بسیاری از آن ها آزادی و مصونیت داشتند.^[۶۷۰] از آنجا که جزیه به طور سالانه مقرر می گردد هرگاه در اثناء سال ذمی، مسلمان گردد به عقیده ی اکثر فقها از مجموع جزیه ی سالانه معاف می شود و اگر جزیه ی سال قبل را پرداخت ننموده باشد شیخ طوسی و بعضی دیگر از فقها در صورتی که اسلام آوردن ذمی به منظور فرار از جزیه نباشد وی را موظف به پرداخت نمی دانند^[۶۷۱]؛ ولی علامه حلی و جمعی دیگر از فقها به طور کلی اسلام آوردن ذمی را مسقط هر نوع تعهدی که مربوط به جزیه می باشد شمرده اند و در پاسخ کسانی که جزیه سال گذشته را به منزله ی دین دانسته اند گفته اند: جزیه به علت خاصی بر عهده ی ذمی ثابت می گردد و با از بین رفتن علت تعهد، ناگزیر تعهد خود به خود منتفی خواهد شد؛ به علاوه روایتی از امام علی۷نقل شده که فرمود: هیچ گونه جزیه ای بر مسلمان فرض نیست بنابراین فرقی بین جزیه ی سال های گذشته و حال و همچنین بین آن ها که اسلام آوردن ذمی به منظور سقوط جزیه باشد و یا مربوط به این جهت نباشد وجود نخواهد داشت.^[۶۷۲]علامه حلی ضمن نقل نظریه ی مزبور از جمعی از فقها در تأیید آن می گوید:[در جایی که جمیع آثار ناشی از بی ایمانی و کفر با قبول اسلام از بین می رود سقوط جزیه به طور مطلق به طریق اولی ثابت می گردد و این مطلب به حکم روایت معروف از پیامبر اسلام۶بود که فرمود: اسلام آنچه را که مربوط به ماقبل اسلام است بی اثر و از بین می برد^[۶۷۳]، ثابت و مبرهن است.]^[۶۷۴]
۵- فوت ذمی قبل از فرا رسیدن موعد مقرر پرداخت جزیه، موجب اسقاط جزیه می‌شود^[۶۷۵] ولی به عقیده ی برخی از فقها از جزیه ی سالانه وی به نسبت مدتی که ازسال درحال حیات بوده بر عهده ی متوفی باقی می‌ماندکه باید از ترکه ی وی پرداخت گردد وهرگاه ماترکی نداشته باشد ساقط می‌شود و وراث وی ملزم نیستند از طرف متوفای مدیون مقدار مزبور از جزیه را بپردازند و هرگاه ذمی قبلا جزیه ی خود را پرداخت نموده باشدپس از فوت به ورثه‌اش مسترد می گردد و بنابر نظریه ی دوم اگر فوت وی در اثناء سال باشد از آن به نسبت باقیمانده از سال مسترد خواهد شد. ^[۶۷۶]
۱۰- تعهدات و حقوق اهل ذمّه
روابط سرزمین های اسلامی با اهل کتاب می باید بر اساس قرارداد مرضی الطرفین تنظیم شده باشد. مبتنی بودن رابطه مسلمانان با غیر مسلمانان بر قرارداد مرضی‌الطرفین، با اهل کتاب داخل سرزمینهای اسلامی اصلی عقلایی و سازگار با ضوابط انسانی است. واضح است که هر دو طرف مصالح و منافع خود را در قرارداد لحاظ کنند. و بدیهی است که مفاد چنین قراردادی در شرایط مختلف زمانی مکانی یکسان نخواهد بود.لذا در ادبیات دینی «ذمّه»یک قرارداد است که بین اهل کتاب و حاکم مسلمانان منعقد می شود. قرارداد ذمّه از جمله قراردادهای دائمی صلح است که جز در موارد نقض پیمان و یا اهمال آن از طرف گروه متعاهد، حالت الزامی و ارزش حقوقی خود را حفظ خواهد نمود. وفای به عهد یکی از ضروریات شریعت اسلامی است.در قرآن کریم در آیات متعددی بر وفای عقود وپیمان ها تاکید شده و به طورخاص بر وفای عهد و احترام قرارداد با غیر مسلمانان مادامی که آن ها قرارداد را نقض نکرده اند تصریح شده است. به عنوان نمونه: «یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ »^[۶۷۷]««اى کسانى که ایمان آورده‏اید! به پیمان ها (و قراردادها) وفا کنید!»«إِلَّا الَّذِینَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِکِینَ ثمُ‏َّ لَمْ یَنقُصُوکُمْ شَیًْا وَ لَمْ یُظَاهِرُواْ عَلَیْکُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّواْ إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلىَ‏ مُدَّتهِِمْ إِنَّ اللَّهَ یحُِبُّ الْمُتَّقِینَ»«مگر کسانى از مشرکان که با آن ها عهد بستید، و چیزى از آن را در حقّ شما فروگذار نکردند، و احدى را بر ضدّ شما تقویت ننمودند پیمان آن ها را تا پایان مدّتشان محترم بشمارید زیرا خداوند پرهیزگاران را دوست دارد!»^[۶۷۸]«کَیْفَ یَکُونُ لِلْمُشْرِکِینَ عَهْدٌ عِندَ اللَّهِ وَ عِندَ رَسُولِهِ إِلَّا الَّذِینَ عَاهَدتُّمْ عِندَ الْمَسْجِدِ الحَْرَامِ فَمَا اسْتَقَمُواْ لَکُمْ فَاسْتَقِیمُواْ لهَُمْ إِنَّ اللَّهَ یحُِبُّ الْمُتَّقِین‏»«چگونه براى مشرکان پیمانى نزد خدا و رسول او خواهد بود (در حالى که آن ها همواره آماده شکستن پیمانشان هستند)؟! مگر کسانى که نزد مسجد الحرام با آنان پیمان بستید (و پیمان خود را محترم شمردند) تا زمانى که در برابر شما وفادار باشند، شما نیز وفادارى کنید، که خداوند پرهیزگاران را دوست دارد!»^[۶۷۹] خزائلی گوید:[بدون شک اگر اهل کتاب اسلام آورند، جزیه از ایشان به محض قبول اسلام ساقط می گردد. چنانکه مورخان نوشته اند: بنی امیه به منطور آن که درآمد بیت المال فزونی یابد، برای پذیرش اسلام اهل کتاب، به تضییقاتی قائل بودند. معهذا زرتشتیان و یهودیان و مسیحیان که به تدریج به حقایق اسلامی مطلع می شدند، گروه گروه از قبول دین مبین، استقبال می کردند.]^[۶۸۰] اهل ذمّه یا اهل کتاب با انعقاد قرارداد«ذمّه»می توانند به عنوان شهروند جامعه اسلامی در امنیت زندگی کنند و در واقع، حمایت شدگان از سوی حکومت اسلامی هستند‌. قرارداد«ذمّه»برای طرفین، حقوق و تکالیفی ایجاد می‌کند که به اختصار به آن ها اشاره می گردد.
۱۰-۱- تعهدات اهل ذمّه

(۲-۹)

(۲-۱۰)

در این فرمول­ها  تعداد عضای خوشه،  و  مختصات اقلیدسی اعضای خوشه  انرژی اعضای خوشه و  انرژی ذرات انتخاب شده به عنوان Particle در فرمول هستند.
در فرمول (۲-۸) مقدار  ، تعداد دفعاتی است که یک حسگر به عنوان سرخوشه انتخاب شده است.
این الگوریتم یک گره دستیار و یک گره سرخوشه برای هر خوشه مشخص می‌کند که گره دستیار وظیفه جمع‌کردن اطلاعات اولیه و اجرای الگوریتم کوچ پرندگان و مشخص کردن سرخوشه را در هر دوره‌ی زمانی به عهده دارد. انتخاب گره دستیار برای هر خوشه به صورت تصادفی است. گره‌ی دستیار خوشه اطلاعاتی مانند مکان، انرژی، تعداد سر اتصال هر گره در خوشه را برای اجرای الگوریتم کوچ پرندگان جمع‌ آوری می‌کند [۵۰].

در فصل بعد به توضیح الگوریتم و تابع بهینگی پیشنهادشده اختصاص دارد که دلایل انتخاب تابع بهینگی توضیح داده می­ شود. بعد از آن‌ ذکر ویژگی‌های شبکه‌ی حسگر بی­سیم که در نرم‌افزار OMNET++ شبیه‌سازی شده است گفته می­ شود.
فصل سوم : الگوریتم پیشنهادی
همان­طور که گفته شد، خوشه­بندی گره­های حسگر بی­سیم شبکه یکی از روش­های پرکاربرد برای مسیریابی در شبکه ­های حسگر بی­سیم است. خوشه­بندی در الگوریتم­های توزیع­شده بر اساس اطلاعات محلی انجام می­ شود. و انتخاب سرخوشه مناسب همیشه از مسائل مهم مطرح شده است. یکی از راه­های انتخاب سرخوشه، استفاده از الگوریتم­های هوشمند ابتکاری و فراابتکاری است.
در این الگوریتم سرخوشه مناسب از بین گره­های حسگر موجود در خوشه با بهره گرفتن از اطلاعات محلی جمع­آوری شده به وسیله الگوریتم هوشمند فراابتکاری کوچ پرندگان برای هر خوشه مشخص می­ شود.
توضیح الگوریتم به دو بخش تقسیم می‌شود؛ ۱- توضیح تابع شایستگی الگوریتم کوچ پرندگان که مورد استفاده قرار گرفته است. ۲- توضیح مراحل اجرایی الگوریتم پیشنهاد شده در شبکه‌های حسگر بی‌سیم که مورد استفاده قرار گرفته است.
شرح تابع شایستگی به کار رفته در الگوریتم کوچ پرندگان
همان­طور که در فصل قبل به آن اشاره شد، الگوریتم کوچ پرندگان برای انتخاب ذره‌ی بهینه نسبت به شرایط مسئله از تابع شایستگی استفاده می‌کند. تابع شایستگی به بررسی صفاتی از ذرات می‌پردازد که در انتخاب مناسب ذره‌ی بهینه مهم است.
الگوریتم کوچ پرندگان برای انتخاب سرخوشه‌ی مناسب از تابع بهینگی به شکل زیر استفاده می‌کند.

( ۳ – ۱ )

در این تابع متغیرهای x₁ ، x₂ ، x₃ و x₄ هر کدام فرمولی هستند که برای وارد کردن صفتی منحصر به فرد از گره‌ها در محاسبات بهینگی از آن استفاده شده است.
پارامترهای α_۱ ، α_۲ و α_۳ اعداد ثابتی بین صفر و یک هستند که درصد اهمیت دادن به هر فرمول را در فرمول تابع بهینگی نهایی مشخص می‌کنند.
همان­طور که مشخص است تابع بهینگی واحد متریک خاصی ندارد و بدون عدد است و فقط تفاوت مقداری را برای هر ذره با توجه به متغیرهای داخلی خود نشان می‌دهد.
در نتیجه هر کدام از فرمول‌هایی که مربوط به متغیرها می‌شود باید طوری محاسبه شود که جواب به دست آمده از آنان فاقد واحد متریک خاصی باشد.
در مورد انتخاب سرخوشه‌ی مناسب در مسئله خوشه‌بندی در شبکه‌های حسگر بی‌سیم متغیرهای زیر را انتخاب شده است که دلیل انتخاب هر کدام از متغیرها را بیان می­ شود.
مکان
با توجه به نوع مسئله به صورت واضح مشخص است که مهمترین پارامتر ما برای انتخاب سرخوشه‌ی مناسب مکان قرار گرفتن فیزیکی سرخوشه در بین اعضای خوشه است.
مکان قرار گرفتن سرخوشه باید طوری باشد که از مجموع تمام اعضای خوشه کمترین فاصله‌ی اقلیدوسی را داشته باشد.

(۳ - ۲)

در مورد سرخوشه یک اصل منطقی وجود دارد که مکان سرخوشه معمولا در وسط اعضای خوشه است، این امر به این دلیل است که به اساس منطق ریاضی معمولا گره‌ای که در وسط خوشه قرار دارد نسبت به تمام اعضای خوشه کمترین فاصله را در مجموع دارد. شکل ۳-۱، چگونگی این موضوع را نشان می‌دهد. به این واقعیت مرکزیت ثقل^[۸۳] می‌گویند.
شکل ‏۳‑۱: مرکز جمعیت بهترین مکان برای قرار گرفتن سرخوشه[۶].
انرژی
به دلیل این که گره سرخوشه وظیفه ارتباطات بین خوشه ای با دیگر خوشه‌ها و ایستگاه مبنا را در انتقال اطلاعات و داده به عهده دارد. و این وظیفه نیازمند صرف انرژی بیشتری است، حسگری از بین گره‌های خوشه باید انتخاب شود که از سطح انرژی قابل قبولی برخوردار باشد. پس گره سرخوشه را از بین گره‌هایی انتخاب می‌کنیم که حداقل انرژی قابل قبول را برای انجام وظایف سرخوشه، دارا می‌باشد.

( ۳ – ۳ )

شاخصهای آماری
گروه ها
تعداد
میانگین
انحراف معیار

گروه آزمایش
۹
۴۴/۳۵
۱۸/۸

گروه کنترل
۹
۳۳/۴۸
۵۲/۱۲

بر اساس نتایج جدول۴-۵، میانگین گروه آزمایش ۴۴/۳۵ و انحراف معیار آن ۱۸/۸ و میانگین گروه کنترل ۳۳/۴۸ و انحراف معیار آن ۵۲۹/۱۲ است. همان طور که در جدول ۴-۵ نیز قابل مشاهده است میانگین و انحراف معیار گروه آزمایش نسبت به میانگین و انحراف معیار گروه کنترل کاهش قابل ملاحظهای داشته است.
جدول ۴-۶ شاخصهای فراوانی، میانگین و انحرافمعیار اضطراب صفت در پسآزمون

شاخصهای آماری
گروههاماریآ
تعداد
میانگین
انحراف معیار

گروه آزمایش
۹
۵۵/۴۲
۰۲/۹

گروه کنترل
۹
۸۸/۴۹
۷۳/۹

بر اساس نتایج جدول ۴-۶، میانگین گروه آزمایش ۵۵/۴۲ و انحراف معیار آن ۱۸/۸ و میانگین گروه کنترل ۸۸/۴۹ و انحراف معیار آن ۷۳/۹ است. همان طور که در جدول ۴-۶ نیز قابل مشاهدهاست میانگین گروه آزمایش نسبت به گروه کنترل کاهش قابل ملاحظهای داشته است.
۴-۳ نتایج تجزیه و تحلیل استنباطی داده ها
در بررسی فرضیه های این پژوهش از آزمون تحلیل کواریانس و T نمرات اختلافی استفاده شدهاست، آزمون تحلیل کوواریانس روشی است که به محقق اجازه میدهد که اثر متغیر مستقل بر متغیر وابسته را در حالی که اثر متغیر دیگر را حذف کرده یا از بین میبرد، مورد بررسی قرار دهد. متغیری که اثر آن حذف میشود؛ متغیر همگام یا تصادفی کمکی نام دارد. در پژوهش حاضر، نمرات پیشآزمون گروه های آزمایش و کنترل متغیر همگامی است که به منظور حذف یا تعدیل اثر آن از آزمون تحلیل کوواریانس استفاده شده است. بهترین حالت استفاده از این آزمون زمانی است که آزمودنیها به طور تصادفی در یکی از سطوح متغیر مستقل قرار گرفته باشند و متغیر همگام پیش از اعمال متغیر مستقل اندازه گیری شود (بریس، ۱۳۸۴). همان طور که در فصل سوم بیان شد، آزمودنیها در این پژوهش به صورت تصادفی در گروه آزمایش و کنترل جایگزین شدند و پیشآزمون (متغیر همگام) در دو گروه قبل از اعمال متغیر مستقل (لمس درمانی) اجرا شد. به منظور استفاده از تحلیل کوواریانس پیشفرضهایی وجود دارد که رعایت آنها ضروری است، این پیش فرضها عبارتند از: ۱- همگنی واریانسها ۲- خطی بودن رابطه متغیر همراه ۳- مستقل بودن متغیر همراه و عمل آزمایشی ۴- نرمال بودن ۵- همگنی شیبهای رگرسیون ۶- استقلال داده ها ۷- اندازه گیری متغیر همراه بدون خطا (شیولسون، ۱۳۸۴). در این پژوهش در تحلیل داده های مربوط به متغیر وابستهی علایم گوارشی که مفروضههای تحلیل کوواریانس برقرار بود ( در نتایج مربوط به مفروضهی خطی بودن رابطه بین متغیر همراه و متغیر وابسته علایم گوارشی در جدول ۴-۷ آورده شدهاست) از این آزمون استفاده شد و برای تحلیل داده های مربوط به متغیر وابستهی اضطراب که مفروضههای مربوط به تحلیل کوواریانس برقرار نبود، پس از چک کردن مفروضههای مربوط به T نمرات اختلافی، از این آزمون استفاده شد. در ادامه، جدولهای نتایج آزمونهای تحلیل کواریانس و T نمرات اختلافی آورده شدهاست.

جدول ۴-۷ نتایج آزمون خطی بودن رابطه بین متغیر همراه و وابسته در عامل علایمگوارشی

استفاده از آب جهت درمان بیماری‌ها از دیرباز وجود داشته و مدارک زیادی از کاربرد آن در طب باستان ایران، روم، یونان و مصر ثبت شده است. در اروپا نیز اسنادی از آب درمانی در قرن ۱۸ میلادی و اولین کلینیک آب درمانی در قرن ۱۹ میلادی ثبت شده است. آب درمانی به زبان ساده عبارتست از، هر گونه معالجه یا مداوا به کمک آب.
آب درمانی انواع و روش های مختلف دارد. استفاده از آب می تواند به صورت مصرف داخلی یا خارجی، فیزیکی یا شیمیایی، خوراکی، تزریقی، موضعی یا فشاری و… باشد. بعنوان مثال مطالعات زیادی در زمینه مصرف خوراکی آب به عنوان داروی طبیعی به عمل آمده است و آب به اشکال مختلف خوراکی، تزریقی و… در این مسیر استفاده می شود یا استفاده از فشار خارجی آب مثل یک عامل ماساژ دهنده یا قراردادن بدن در حوضچه های حاوی آب در ترکیب با مواد مختلف(حوضچه های آب گرم، آب های دارای املاح یا) ولی موضوع این نوشتار استفاده از خواص فیزیکی آب در درمان بیماری ها و بخصوص ورزش در آب است.
اساس درمانی ورزش در آب بر این قاعده استوار است که بدن انسان هنگام غوطه ور شدن در آب سبک می شود و بنابراین موقع ورزش در آب علیرغم اینکه فشار کمتری بر مفاصل وارد می آید، تقریباً همان فعالیت حرکتی مورد انتظار انجام می شود. بعنوان مثال بیمار مبتلا به ورم مفصل یا همان آرتروز که به او توصیه می کنیم فعالیت ورزشی انجام دهد ولی بدلیل درد نمی تواند فعالیت مناسبی داشته باشد. در این حال ورزش در آب می تواند جایگزین بسیار مناسبی باشد چون با سبک شدن وزن در آب، فشار وارده بر مفاصل کم شده و فرد درد و ناراحتی نخواهد داشت.

نکته دوم خاصیت نشاط آوری آب است که مطالعات علمی متعددی نیز آن را ثابت نموده است. طبق بعضی مطالعات ارتباط با آب بخصوص ورزش در آب موجب بالارفتن ماده ای بنام اندورفین در بدن می شود که خاصیت ضد درد و نشاط آور دارد.
جدای از موارد فوق ورزش در آب موجب اتساع عروق می شود که این به نوبه خود موجب افزایش جریان خون، افزایش خون رسانی بافت ها، تغذیه و سوخت ساز بهتر بافت ها، افزایش فعالیت قلب و عروق و افزایش دفع سموم از بدن می شود. آب درمانی با همان مکانیزم های فوق به کاهش اسپاسم عضلانی، رفع خستگی و کاهش استرس کمک می نماید و اما بیماری هایی که آب درمانی(البته اگر بصورت علمی، و صحیح اعمال شود) می تواند به درمان آن کمک نماید مثل آرتروز و دیگر مشکلات مفاصل، اختلالات حرکتی(بعضی انواع فلج)، تسکین دردها، ناراحتی های ستون فقرات، و حرکات دستگاه گوارش می باشد.
شنا و ورزش در آب نمونه هایی از ورزش های هوازی هستند و ورزش های هوازی هم بهترین ورزش ها برای سلامت است بنابراین نکات مربوط به ورزش های هوازی اینجا هم مصداق داد مثلاً زمان توصیه شده برای آن حداقل یک روز در میان و هر نوبت ۶۰-۲۰ دقیقه(متوسط ۳۰ دقیقه) می باشد و این که ورزش در آب بهتر است با شدت متوسط باشد یعنی ورزشکار کمی به نفس بیافتد ولی در عین حال قادر به صحبت کردن هم باشد.
همه توصیه هایی که برای استفاده بهداشتی از استخرها می شود اینجا نیز باید رعایت شود یعنی قبل و بعد از استخر دوش بگیرند، قبل از ورود به استخر پای در حوضچه کلر بگذارند، لباس شنای مناسب بپوشند و از وسایل کمکی مثل کمربندها یا جلیقه هایی که مربی توصیه می نماید هم استفاده نمایند.
نکته مهم دیگر احتیاط و محدودیت های پزشکی است. بعنوان مثال افراد بالای چهل سال به ویژه در صورتی که زمینه بیماری های قلبی – عروقی دارند، توصیه می شود ابتدا یک مشاوره پزشکی داشته باشند. همچنین بیماران مبتلاء به دیابت، نارسایی قلبی یا تنفسی، آسم، بیماری های پوستی حاد یا زخم باز، اختلالات حسی – عصبی، عفوت های حاد اختلالات غدد و بیماری رینود بایستی قبل از آغاز ورزش در آب مورد مشاوره پزشکی قرار گیرند.
و اما مهمترین نکته این است که چه کسانی صلاحیت انجام آب درمانی را دارند واقعیت این است که آب درمانی یک کار گروهی است که دو رکن اصلی آن پزشک یا فیزیوتراپ و مربی آگاه دوره دیده و دارای مدرک در زمینه آب درمانی هستند. بعنوان مثال نکات پیش گفت یعنی بیمارهایی که انجام ورزش در آب در آن ها ممنوع می باشد باید توسط پزشک معاینه و بررسی شود یا بیماری مثل کمردرد که ده ها علت داد که آب درمانی تنها در بعضی از آنها مؤثر است و یا این نکته مهم که ورزش ها بسته به سن، جنس، شرایط زمینه ای و بیماری افراد متفاوت است(۸).
عنوان تحقیق مربوط می شود به ۱۶ جلسه تمرینات آب درمانی بر کمر درد سالمندان که در این خصوص با توجه به نیاز بسیار زیاد در جامعه ما را بر آن داشت که به آن بپردازیم.
با توجه به اینکه در جوامع کنونی حرکت جای خودش را کم کم به ماشین و ابزار داده است و مردم با از دادن آمادگی جسمانی به سوی یک زندگی همراه با ضعف قوای بدنی می روند در این و با توجه به اینکه ما با افزایش سن سالمندی که یک پدیده نو ظهور در تمام ممالک می باشد مواجه هستیم در بین این مردم سالمندان بیشتر از پیش با بیمارهای مختلف از آن جمله کمردردهای مزمن در این دوران رو به رو هستیم لازم به تذکر است که با توجه به آمار و ارقامی که منتشر شده تقریبا همه افراد دولت های مختلف حداقل یک بار در طول زندگی خود به کمر درد مبتلا می شوند. حال آب و آب درمانی به عنوان یک اصل کلی برای کاهش درد و ناراحتی و حتی پیشگیری قبل از درمان می تواند راه بسیار خوبی پیشنهاد شود.
افزایش سن و سالمندی منجر به کاهش قدرت عضلانی و تعادل و در نتیجه بروز دردهای مزمن مانند کمردرد و عدم داشتن توانایی در انجام کارها به طور مستقل ممکن است زندگی سالمندان را به مخاطره بیافکند. روند سالمندی و افزایش سن بر تمامی جنبه های زیستی و روانی انسان تاثیر گذار بوده و بر بیشتر جریان های بیولوژیکی بدن موثر است و منجر به کاهش تدریجی ظرفیت های فیزیولوژیکی می گردد. بی تحرکی و شیوه ی زندگی کم تحرک پیامد زندگی ماشینی و متمدن عصر حاضر است که فرایند سالمندی را شتاب بخشیده و مشکلات جسمانی، روانی، اجتماعی و اقتصادی را در دوران سالمندی مضاعف می کند. با افزایش سن و بروز سالمندی، اهمیت فعالیت جسمانی نیز با توجه به حفظ عملکرد و استقلال افراد و افزایش کیفیت زندگی آنها روز به روز آشکارتر می شود.
تحقیقات داخلی
اصلانخانی (۱۳۸۲)تاثیر تمرین درمانی در آب بر تعادل ایستا و پویای سالمندان ،مقایسه تمرینات اختلالی و غیراختلالی تمرینات تعادلی می تواند میزان افتادن در سالمندان را کاهش دهد. طبق اصل اختصاصی بودن تمرین، انجام برنامه های تمرینی اختلالی مشابه شرایط واقعی می تواند به نارسایی های حسی و حرکتی مرتبط با افزایش سن کمک کند. همچنین، استفاده از برنامه های تمرینی در آب می تواند محدودیت های اجرایی را کاهش دهد. لذا هدف از تحقیق حاضر مقایسه اثربخشی تمرینات تعادلی اختلالی و غیر اختلالی در آب بر قابلیت های تعادل ایستا و پویای زنان سالمند است. روش تحقیق حاضر از نوع نیمه تجربی با طرح پیش آزمون، پس آزمون با گروه کنترل است. بدین منظور ۳۷ زن سالمند با دامنه سنی ۸۰-۶۵ به روش نمونه گیری در دسترس انتخاب و از طریق گمارش تصادفی، به گروه های آزمایشی اختلالی(۱۲=n)، غیر اختلالی(۱۲=n) و کنترل(۱۳=n) تقسیم شدند. از تمامی آزمودنی ها قبل و پس از دوره تمرینی، با بهره گرفتن از دستگاه تعادل سنج بایودکس آزمون ثبات قامتی به دو صورت ایستا و پویا اجرا شد. به منظور تحلیل یافته ها از آزمون های تحلیل واریانس، t همبسته و t مستقل استفاده شد. یافته ها: تمرین اختلالی بر همه شاخص های تعادل ایستا و پویا بهبود معناداری ایجاد نمود(۰۵/۰>P). همچنین تمرین غیر اختلالی فقط بر شاخص نوسان میانی- جانبی(ML) در هر دو نوع تعادل ایستا و پویا تاثیر معنادار نداشت(۰۵/۰<P). علاوه بر آن نتایج نشان داد تمرین اختلالی در مقایسه با تمرین غیر اختلالی تاثیر بیشتری بر بهبود تمامی شاخص های تعادل ایستا و پویا داشته است(۰۵/۰>P). یافته های تحقیق حاضر، اصل اختصاصی بودن تمرین را مورد تایید قرار داد. تحقیق حاضر همخوان با برخی تحقیقات گذشته ثابت نمود تمرینات تعادلی می توانند باعث بهبود تعادل شوند، اما این گونه تمرینات برای بهبود سازگاری های عصبی عضلانی ویژه تعادل، به حد کافی اختصاصی نیستند. بنابراین، تمرینات اختلالی می توانند پاسخ های جبرانی قامتی در اثر اختلال بیرونی را فعال کرده و در نتیجه خطر افتادن را کاهش دهند.(۱۸).
صمدی پور ، اخوتیان ، کهریزی (۱۳۸۲)به بررسی سه روش تمرین درمانی بر شدت درد و درصد ناتوانی افراد مبتلا به کمردرد مکانیکی مزمن.از طرح اجرای این تحقیق ارزیابی سه روش متداول ورزش درمانی در بیماران مبتلا به کمردرد و مطالعه چگونگی تاثیر هر یک از این ورزش ها بر شدت درد و درصد ناتوانی ناشی از کمردرد است.
این مطالعه به صورت کارآزمایی بالینی بر روی ۲۵ بیمار مبتلا به کمردرد مزمن مکانیکی با شرایط شغلی یکسان انجام شد. میزان شدت درد توسط جدول ارزیابی عددی درد، و درصد ناتوانی ناشی از کمردرد توسط پرسشنامه اوسوستری مورد ارزیابی قرار گرفت. میزان اعتبار داده ها نیز بوسیله آزمون کندال محاسبه شد. افراد مورد تحقیق به سه زیر گروه تقسیم شدند به گونه ای که میانگین متغیرها در سه گروه، اختلاف معنی داری با یکدیگر نداشتند. گروه اول با تعداد ۸ نفر ورزش های ویلیامز را انجام دادند، و گروه دوم با تعداد ۷ نفر ورزش های مکنزی، و گروه سوم با تعداد ۱۰ نفر بودند که ورزش های ثبات دهنده را انجام دادند. طبق برنامه هر گروه طی دو مرحله ۶ هفته ای(۶ هفته اول ۶ روز در هفته و ۶ هفته دوم ۳ روز در هفته(یک روز در میان)) و در مجموع ۱۲ هفته ورزش های مربوط به خود را انجام دادند.
که نتایج به دست آمده نشان دادند که ورزش های انجام شده در هر سه گروه با کاربرد ورزش های تقویتی عضلات ستون فقرات می توانند بر کاهش درد بیماران موثر باشند. البته زمان و سرعت کاهش درد، درصد ناتوانی و ماندگاری تاثیر ضد درد در گروهی که ورزش های ثبات دهنده را انجام داد با دو گروه دیگر اختلاف معنی دار وجود داشت.
بنابراین در هر سه روش درمانی درد بیمار کاهش می یابد، لیکن ورزش های ویلیامز و مکنزی همیشه در شرایط استاتیک انجام می شوند و یک گروه عضلانی خاص را تقویت می کنند، اما در ورزش های ثبات دهنده، علاوه بر تقویت عضلات در شرایط استاتیک تقویت عضلات، در شرایط دینامیک نیز صورت می گیرد. بیمار از شرایط انجام تمرینات سبک به سمت تمرینات سنگین، و در نهایت به سوی بهبود شرایط تعادل از دست رفته پیش می رود، به همین دلیل انجام این ورزش علاوه بر تسریع در کاهش درد موجب بهبود شرایط ذهنی فرد، بهبود اعتماد به نفس و در نهایت کاهش درصد ناتوانی ناشی از کمردرد می شوند(۱۸).
قادری (۱۳۸۲)به بررسی تاثیر تمرینات تعادلی در آب و بی تمرینی بر عملکرد عصبی-عضلانی و تعادل مردان سالمند پرداختند با توجه به این که یکی از اصلی ترین عوامل زمین خوردن در بین سالمندان ضعف عمل کرد عصبی- عضلانی و عدم تعادل می باشد، موضوع تعادل و بازتوانی آن مورد توجه محققان قرار گرفته است. در این مطالعه ۳۰ مرد سالمند به دو گروه ۱۵ نفره کنترل و ۱۵نفر تمرینات تعادلی در آب تقسیم شدند. تمرینات تعادلی در آب به مدت هشت هفته و هر هفته سه جلسه و هر جلسه یک ساعت انجام شد. نتایج نشان دادند عمل کرد عصبی- عضلانی و تعادل آزمودنی ها در گروه تمرینات تعادلی در آب به طور معنی داری بهبود یافت(P<0.05). هم چنین در این گروه بین پس آزمون و چهار، شش و هشت هفته بی تمرینی اختلاف معنی داری در این پارامترها مشاهده نشد(P>0.05).
نتایج نشان دادند که تمرینات تعادلی در آب می تواند تاثیر معنی داری بر عمل کرد عصبی- عضلانی و تعادل مردان سالمند سالم داشته باشد و احتمال افتادن و به زمین خوردن آن ها را کاهش دهد. ضمن این که اثرات این تمرینات پس از دوره های بی تمرینی ماندگار هستند. از این رو، تمرینات تعادلی در آب به عنوان یک تمرین عصبی-عضلانی و تعادلی موثر برای مردان سالمند سالم توصیه می شود.(۱۹).
غیاثی و همکاران(۱۳۸۵) در پژوهشی تاثیر ورزش های ویلیام و ثبات دهنده بر عملکرد بیماران با کمردرد مزمن مکانیکی را بررسی کردند. در این مطالعه ۳۴ بیمار زن با کمردرد مزمن بطور تصادفی انتخاب شدند که در دو گروه(۱۷نفر) ورزش های ثبات دهنده و(۱۷نفر) ورزش های ویلیام قرار گرفتند. که هر گروه به مدت ۱۴ جلسه تمرین کردند. یافته های تحقیق نشان داد که ورزش های ثبات دهنده و ویلیام هر دو در کوتاه مدت بر کاهش درد و بهبود عملکرد بیماران موثر می باشند و هیچ گونه برتری بین دو روش مذکور وجود ندارد(۴۵).
صادقی و همکاران(۱۳۸۶) پژوهشی با هدف ارزیابی تاثیر ورزش در آب بر تعادل ایستا و پویای زنان سالمند انجام دادند. ۳۰ زن سالمند ۷۰-۵۵ ساله در دو گروه تمرین و کنترل در مطالعه شرکت داشتند. گروه تمرین در برنامه ی تمرینی ورزش در آب به مدت شش هفته، سه جلسه ی یک ساعتی در هفته شرکت کردند. نتایج نشان داد که یک دوره ی تمرینی، باعث بهبودی در نتایج آزمون های پیشروی رو به جلو و پیشروی در سمت چپ گردید. مطالعات نشان داد نوسانات قامتی شامل جابجایی های مرکز فشار و سرعت تغییرات مرکز فشار تنها در جهت جانبی داخلی در گروه تمرین پس از شش هفته ورزش در آب بهبود یافت، اما تغییرات معنی داری در میانگین و سرعت تغییرات مرکز فشار در جهت قدامی خلفی مشاهده نشد. همچنین اختلاف معنی داری در میانگین و سرعت تغییرات مرکز فشار و آزمون پیشروی عملکردی روبه جلو و سمت چپ بین دو گروه بعد از تمرین مشاهده گردید(۲۲).
فلاح (۱۳۸۸) به بررسی تاثیر یک برنامه منتخب ورزش درمانی در آب بر درد، عملکرد و زمان تحرک بیماران زن مبتلا به کمردرد مکانیکی پرداختند ، نمونه های مورد مطالعه ۱۹ نفر زن بودند که به صورت تصادفی به دو گروه تجربی(۱۳نفر) که برنامه تمرینات را سه روز در هفته انجام می دادند، و گروه کنترل(۶ نفر) که یک روز در هفته، تمرینات آب درمانی را اجرا می کردند، تقسیم شدند(میانگین سن گروه تجربی ۷۷/۸±۴۷ و گروه کنترل ۶۷/۳۴ و BMI گروه تجربی ۳۱/۵± ۱۳/۲۴ و کنترل۴۳/۲±۷/۲۵)، این تمرینات شامل فعالیت های کششی، تمرینات گرم کردن، ورزش در آب عمیق و تمرینات سرد کردن به مدت ۸۰ دقیقه بودند. متغیرهای پژوهش شامل درد، عملکرد و زمان تحرک فرد بودند. ارزیابی سه مرحله به صورت اولیه میانی و نهایی هر کدام به فاصله سه هفته و به طور کلی در شش هفته متوالی انجام شد.
نتایج این تحقیق نشان دادکه پس از اجرای برنامه تمرینات، تفات معناداری در شدت دردکمر(p<0/01) و درد در وضعیت های مختلف (p<0/01) مشاهده شد. همچنین عملکرد(p<0/01) و زمان تحرک(p<0/01) در گروه تجربی، تغییر معناداری نشان داد.
نتایج نشان می دهند که اجرای برنامه تمرینات منتخب ورزش درمانی در آب با مشخصات تحقیق حاضر فقط در گروهی که سه روز در هفته آن را انجام دادند، موجب بهبود شرایط بیماران مبتلا به کمردرد از نظر شاخص های شدت کمردرد، عملکرد و زمان تحرک می شود۲۴).
صادقی و همکاران(۱۳۹۱) پژوهشی با هدف بررسی تاثیر تمرینات تعادلی در آب و بی تمرینی بر عملکرد عصبی – عضلانی در مردان سالمند سالم انجام دادند. تمرینات در آب به مدت هشت هفته و هر هفته سه جلسه و هر جلسه یک ساعت بدان پرداخته شد. نتایج بدست آمده نشان دادند که عملکرد عصبی- عضلانی و در گروه تمرینات در آب به طور معنی داری بهبود یافت. همچنین در این گروه بین پس آزمون و چهار، شش و هفته بی تمرینی اختلاف معنی داری در این پارامتر ها مشاهده نشد (۲۳).
لی و همکاران(۱۹۹۹) تأثیر تمرین در آب و بیرون از آب بر تعادل ایستا و پویای مردان سالمند سال مطالعه حاضر به منظور مقایسه تأثیر تمرین در آب و بیرون از آب بر کنترل تعادل مردان سالمند سالم انجام شد. این مطالعه یک تحقیق نیمه تجربی با طرح پیش آزمون پس آزمون و با دو گروه مداخله ی تمرینی و یک گروه کنترل می باشد، که در آن ۴۰ مرد سالمند سالم بالای ۶۵ سال به صورت تصادفی به سه گروه تمرین در آب(۱۳ نفر)، تمرین در بیرون از آب(۱۲ نفر) و کنترل(۱۵ نفر) تقسیم شدند. دو گروه تمرین در آب و بیرون از آب هر کدام به مدت ۶ هفته، هر هفته سه جلسه و هر جلسه به مدت ۶۰ دقیقه، در تمرینات مشابه در دو محیط آب و بیرون از آب شرکت کردند. به گروه کنترل هیچ گونه تمرین خاصی داده نشد و به آن ها توصیه شد فقط فعالیت های معمولی روزانه خود را انجام دهند. تغییرات در تعادل ایستا و پویای آزمودنی ها، قبل و بعد از دوره تمرین، به وسیله آزمون های ستاره و شارپند رومبرگ اندازه گیری شد. تجزیه و تحلیل آماری، با بهره گرفتن از SPSS نسخه ۱۶ انجام شد. همچنین تفاوت معنی داری بین داده های پس آزمون (p=0/ و پویا ( ۰۰۱ (p=0/ ایستا ( ۰۰۵ آزمودنی های گروه تمرین در آب و بیرون از آب با گروه کنترل در آزمون های تعادل ایستا و پویا دیده شد .(p<0/ با این حال تفاوت معنی داری بین نمرات پیش آزمون و پس آزمون گروه کنترل مشاهده نشد( ۰۵ .(p<0/05) و پویا (p=0/ همچنین تفاوت معنی داری بین دو گروه تمرین در آب و بیرون از آب در آزمون های تعادل ایستا( ۵ دیده نشد. (p=0/6) براساس یافته های این پژوهش، به کارگیری تمرینات در آب و بیرون از آب منجر به بهبود تعادل ایستا و پویا در سالمندان می شود؛ با این حال تفاوتی در استفاده از هر کدام از آنها وجود ندارد. مطالعات بیشتری با حجم نمونه ی بالاتر و در گروه های مختلف سالمندان جهت تعیین تأثیر طولانی مدت این تمرینات پیشنهاد می شود(۲۸).
تحقیقات خارجی
شرکت پزشکی آلترنتیو که در مورد مولتیپل اسکلروزیس (MS) یک بیماری مزمن دمیلینیزان عصبی است. تحقیقات و مطالعات متعددی نشان داده اند که طب مکمل و جایگزین می تواند اثرات مثبت در برابر درد در این بیماران داشته باشد. بررسی اثربخشی یک برنامه آب درمانی در برابر درد و سایر علایم در بیماران مبتلا به MS انجام شد.روش کار در این کارآزمایی بصورت کنترل شده، ۷۳ بیمار MS به طور تصادفی به گروه آزمون و کنترل برای برنامه درمان ۲۰ هفته قرار گرفتند. گروه مورد، تحت ۴۰ جلسه تمرین هوش مصنوعی چی در استخر شنا و در گروه شاهد ۴۰ جلسه تنفس و انقباض-آرامش شکم تمرین در اتاق درمان. متغیرهای پیامد درد، ناتوانی، اسپاسم، افسردگی، خستگی، و ، بلافاصله در ۴ و ۱۰ هفته پس از درمان گذشته مورد بررسی قرار گرفته بودند. و در گروه تجربی کاهش معنی داری و کلینیکی در شدت درد در مقابل با کاهش معنی داری پس از درمان در نمرات متوسط ​​مقیاس آنالوگ بصری از ۵۰ درصد است که تا ۱۰ هفته نگهداری می شد نشان داد.
پیشرفت های قابل توجهی نیز در اسپاسم، خستگی، ناتوانی، و مشاهده شد. و در نتیجه این یافته ها، یک برنامه ور ورزشی آب درمانی باعث بهبود درد، اسپاسم، ناتوانی، خستگی، افسردگی، و استقلال در بیماران مبتلا به MS شده است.از آزمون VAS میزان درد به کمتر از ۴ رسیده بود.
بندیک و همکاران (۲۰۰۱) تاثیر هشت هفته تمرین ترکیبی آب - خشکی بر قدرت اندام تحتانی و سرعت راه رفتن مردان سالمند.در این مطالعه ی نیمه تجربی ۱۶ مرد سالمند با میانگین و انحراف سنی ۲٫۷۴±۶۲٫۷۵ سال در دو گروه کنترل(۹ نفر) و تجربی(۷ نفر) به عنوان آزمودنی شرکت کردند. گروه تمرین به مدت هشت هفته(دو جلسه در هفته)، در برنامه ی تمرین استقامتی ترکیبی آب و خشکی(به طور متناوب یک جلسه در آب و یک جلسه در خشکی) شرکت کردند در حالی که گروه کنترل به زندگی عادی خود ادامه دادند. قبل و بعد از اعمال برنامه ی تمرین از هر دو گروه کنترل و تجربی آزمون برخاستن از صندلی برای سنجش قدرت عضلات اندام تحتانی و سرعت راه رفتن در مسیری ۱۰ متری به عمل آمد. از آزمون t وابسته به منظور ارزیابی تغییرات درون گروهی و آزمون t مستقل جهت مقایسه بین دو گروه در سطح معناداری ۰۵/۰ استفاده شد(۳۴).
اختلاف معنی داری بین قدرت/استقامت اندام تحتانی، پس از اعمال دوره برنامه تمرینی بین دو گروه کنترل و تجربی وجود داشت. ضمن اینکه اختلاف معنی دار قدرت اندام تحتانی و سرعت راه رفتن قبل و بعد از تمرین در گروه تجربی مشاهده شد(P<0.05).با توجه به یافته های تحقیق برنامه ترکیب تمرینات استقامتی آب و خشکی با هدف افزایش قدرت اندام تحتانی و بهبود سرعت راه رفتن مردان سالمند، توصیه می شود.
نودهی و احسانی فر(۱۳۸۵) به بررسی سالمندان و شیو ع ناتوانی های جسمی در حال افزایش پرداختند که شیو ع درد عضلانی اسکلتی در سالمندان جامعه ۱۰درصد تا ۷۱درصد تخمین زده شده است ، یکی از علت های مهم ناتوانی زنان سالمند جامعه محسوب می شود ، لذا در این تحقیق به بررسی شیوع اختلالات جسمی حرکتی افراد سامند پرداخته بود. برای انجام پرونده های بایگانی شده سالمندان مرد و زن ۶۰ سال به بالا که از اردیبهشت ۱۳۸۴تا ۱۳۸۵ به دو مرکز توانبخشی سازمان بهزیستی و دو بیمارستان عمومی مراجعه کرده بودند ، مورد بررسی قرار گرفت از ۴۲۶ پرونده مورد بررسی شایعترین علت مراجعه به مراکز فیزیوتراپی به ترتیب آرتروی زانو و کمر درد بود همچنین درگیری زنان تقریبا سه برابر مردان بود که با رشد جمعیت سالمندان زان درد به طور جدی تری افزایش می یابد. این افزایش می تواند حاصل عوامل زیادی مثل بالا رفتن سن ، افزایش صدمات و رشد سریع چاقی باشد . همچنین تغییرات دیسک بین مهره ای , کاهش قدرت عضلانی پشتی , و کاهش دانسیته مواد معدنی استخوان که در روند سالمندی مشاهده می گردد، می تواند از جمله علل موثر در کمر درد مزمن باشد و به این نتیجه رسیدند که زانو درد و کمر درد به ترتیب شایع ترین علل اختلالات و ناتوانی های جسمی حرکتی سالمندان می باشد(۲۷).
نعمتیان (۱۳۸۱) به بررسی تاثیر تمرینات تعادلی در آب و بی تمرینی بر عملکرد عصبی عضلانی و تعادل مردان سالمندکه به اصلی ترین عوامل زمین خوردن در بین سالمندان ،وعدم تعادل پرداختند که در مدت هشت هفته تمرین در آب و بی تمرین تقسیم شدند، نتایج نشان دادند که تمرینات تعادلی در آب می تواند تاثیر معنی داری بر عملکرد عصبی,عضلانی و تعادل مردان سالمند داشته و احتمال زمین خوردن آن ها را کاهش دهد و همچنین نشان داده شد که حتی پس از یک دوره بی تمرینی ماندگار می مانند، از این رو ، تمرینات تعادلی در آب به عنوان یک تمرین عصبی عضلانی و تعادلی موثر برای مردان سالمند توصیع می شود(۱۳).
فرهپور ، اصفهانی (۱۳۸۲) به بررسی اهمیت استقامت عضلانی و ویژگیهای آنترومتریکی به عنوان عوامل هشدار دهنده در بیماران کمر درد مزمن را مورد بررسی قرار دادند و به این موضوع پرداختند که درد کمر فعالیت فیزیکی و اجتماعی بیماران را تا چه حدی محدود می سازد، بدین منظور ۱۶زن مبتلا به کمر درد مزمن و ۳۰ زن سالم با دامنه سنی ۲۰ تا۴۰ سال به طور داوطلبانه در این تحقیق شرکت کردند.
شدت درد ، ناتوانی استقامت عضلات فلکسوری تنه ، اکستنسورهای تنه ، و اندام تحتانی ، تر کیب و تیپ بدنی کلیه آزمودنی ها اندازه گیری شد، این اندازه گیری ها پس از سه ماه ورزش درمانی (آب درمان) تکرار گردید. نتایج نشان داد درد کمر نو میزان ناتوانی بیماران به ترتیب ۵۸ و ۳۸ درصد بهبود یافتند .
قبل از درمان استقامت عضلانی بیماران را به طور متوسط حدود ۶۲ درصد نسبت به افراد سالم کمتر بود، ویژگیهای آنتروپومتریک هر دو یکسان بود ، استقامت فلکسورها پس از درمان تغییر ی نکرد اما در اکستنسورها حدود ۵۱ درصد در تنه و۴۴ درصد در اندام تحتانی افزایش به وجود آمد(۲۰).
نتیجه نهایی اینکه استقامت عضلانی بیماران کمر درد دچار ضعف بودند ، تمرینات ورزش درمانی منجر به بهبود درد ، افزایش قدرت ، افزایش استقامت اکستنسورهای تنه و اندام تحتانی گردید.
بین ابعاد بدنی و کمر درد ارتباطی وجود نداشت . ضعف استقامت فلکسورها پس از درمان عاملی برای پیش بینی بروی مجدد کمر درد تلقی شد.
عرب ، صلواتی (۱۳۸۳) به بررسی فاکتورهای مکانیکی مختلف بر مبنای فرضیات ، یافته های بالینی ، و نتایج تحقیقات گذشته در مورد مطالعه قرار دادند ، که تعیین میزان ارتباط هر یک از این فاکتورها با کمر درد می تواند در دستیابی به یک روش درمانی مناسب و جلوگیری از بروز کمر درد بسیار راهگشا باشد.
هدف از این تحقیق بررسی میزان ارتباط ۱۷ فاکتور مکانیکی از قبیل ( طول و قدرت عضلات شکمی ، طول ایلیو پسواس ، و قدرت عضلات فلکسوری هیپ ، طول عضلات همسترینگ ، و قدرت عضلات اکستانسور هیپ ، کوتاهی عضله ایلیو تیبیال باند و قدرت عضلات ابداکتوری هیپ ، طول و قدرت عضلات ادکتور هیپ،…) به طور همزمان با کمر درد را مورد بررسی قرار دادند که در آن ۶۰۰ نفر شرکت داشتند ، پس از آن نتایج بدین صورت بدست آمد که تحمل عضلات خلف کمر بیشترین ارتباط با کمر درد نداشتند.
در نهایت به این نتیجه رسیدند که کاهش تحمل عضلات خلف کمر و ضعف عضلات شکمی به ارتباط با شدت کمر درد نداشتند این در حالی است که عواملی ساختمانی همچون اندازه قوس کمر ، تیلت لگن ، قوس کف پا ، اختلاف طول عضلات شکم ارتباط معنی داری با کمر نداشتند(۲۱).
فصل سوم
روش شناسی تحقیق
در این فصل به بررسی روش پژوهش و شیوه اجرای تحقیق پرداخته شده است . در ادامه به مشخص نمودن جامعه آماری و روش نمونه گیری و متغیرهای تحقیق و همچنین ابزار و روش اندازه گیری و روش جمع آوری اطلاعات و پیش فرض های تحقیق و محدودیت های آن خواهیم پرداخت. در انتهای فصل نیز به بررسی روش های آماری و نحوه تجزیه و تحلیل اطلاعات پرداخته شده است.
ماهیت و نوع تحقیق
این پژوهش از نوع نیمه تجربی و یک تحقیق کاربردی است که در آن از طرح پیش آزمون و پس آزمون استفاده شد.
جامعه آماری و نمونه ی آماری
جامعه آماری شامل کلیه مردان سالم سالمند ۵۰ تا ۷۰ سال بوده که در دانشگاه فردوسی مشهد نمونه گیری به صورت در دسترس انتخاب شد که برای تحقیق ، ۳۰ نفر به صورت نمونه گیری هدفمند با توجه به شرایط ورود تحقیق انتخاب و سپس به صورت تصادفی به دو گروه تجربی و کنترل تقسیم شدند. گروه تجربی گروهی که تمرینات آب درمانی را انجام دادند و گروه کنترل ، را تشکیل دادند . گروه تجربی به مدت ۱۶ جلسه به تمرینات آب درمانی پرداختند.

متفکران

موفقیت افراد در توانایی سازگاری وانطباق بافرهنگی دیگر ، به عنوان مثال موفقیت در انجام یک کار تجاری ویا ماموریت بازرگانی برون مرزی.

بریسلین وهمکاران ، ۲۰۰۶

توانایی یک شخص درتطابق و وفق دادن موثر وکارا با شرایط وموقعیت های جدید فرهنگی.

ارلی وانگ،۲۰۰۳

طبیعی به نظر امدن وتوانایی تفسیر وتحلیل اشارات وژست های نا مفهوم فرد یا افرادی دقیقا مثل همکاران و هموطنان ان فرد یا افراد وبازتاب ان حرکات واشارات.

ارلی و موساکوفسکی ،۲۰۰۴

تاثیر گذار بودن فرد در درک دانش واگاهی ، مهارت ها وویژگی های شخصیتی ، برای انجام بهتر کار با افرادی از ملیت های مختلف وفرهنگ های متفاوت ، چه در داخل کشوروچه در خارج از کشور.

جانسون وهمکاران۲۰۰۶

توانایی تاثیر گذاری درفرهنگ های مختلف.
توانایی تعامل موثر با افرادی که از لحاظ فرهنگ با ما متفاوت اند.

ارلی وانگ،۲۰۰۶
توماس،۲۰۰۶

داشتن مهارت وانعطاف در درک فرهنگ وپذیرش بیشتر آنان وتوانایی در برقراری ارتباط فکری وعاطفی ورفتاری هنگام تعامل با افرادی از فرهنگ های دیگر.

توماس واینکسون ،۲۰۰۵

هوش فرهنگی درواقع مفهومی چندوجهی وچندبعدی است که درآن،تمایلات انسانی دررابطه بافرهنگ های دیگر ، اززوایای متفاوت موردواکاوی وارزیابی قرارمی گیرند.
ارلی وانگ (۲۰۰۳) ازنخستین متفکرانی بودند که مفهوم چندوجهی هوش فرهنگی راتدوین کردند.آنها هوش فرهنگی را شامل عناصرذهنی ( فراشناختی وشناختی ) و عناصرانگیزشی ورفتاری درنظرگرفتند.براین اساس ، می توان عنوان نمود که ارلی وانگ سه نوع فردی راکه به طورمستقیم باتعامل انسانی مرتبط است ازهم بازشناخته اندکه یکی ازابعاد به دوزیر مجموعه قابل تفتیک است : ذهنی( فراشناخت وشناخت ) ، انگیزشی ورفتاری .
هوش فرهنگی فراشناختی
هوش فرهنگی فراشناختی نوعی آگاهی وهشیاری فرهنگی است درتعامل دیگران اززمینه های مختلف فرهنگی فراشناختی نشان از فرایندهایی داردکه افرادبه کارمی گیرند تادانش فرهنگی راکسب ودرک کنند.این دانش شامل آگاهی وکنترل برفرایند تفکرافراد دررابطه با فرهنگ می شود ( وان داین وآنگ ،۲۰۰۶ ). عامل فراشناختی هوش فرهنگی یک مولفه منتقدانه است که حداقل سه کاربرد وبرون داد مهم دارد. نخست ، اندیشیدن درموردافراد وضعیت هایی را که زمینه های فرهنگی متفاوت دارند ، ارتقا می دهد. دوم ، اندیشیدن انتقادی درمورد عادات ، مفروضات ومرزهای فرهنگی راموجب می گردد. سوم ، به افرادامکان می دهد که نگاشت های ذهنی راارزیابی ومرورکنند واین عامل به طورموثری دقت فهم آنها را افزایش می دهد ( آنگ وداین ، ۲۰۰۶ ).
هوش فرهنگی شناختی
هوش فرهنگی شناختی نوعی دانش فرهنگی فردی ازهنجارها ، تمرین ها و عرف ها درمحیط های مختلف فرهنگی است.درگوناگونی گسترده ومسلم فرهنگ های دنیای معاصر ، هوش فرهنگی شناختی ، دانش همگانی فرهنگی وهمچنین دانش فرهنگ های مختلف رانشان می دهد.عامل شناختی هوش فرهنگی نوعی مولفه انتقادی است ، زیرادانش راجع شباهت های فرهنگی وتفاوت های آن ، تصمیم گیری وعملکرد دروضعیت های چندفرهنگی است ( وان دااین وانگ ،۲۰۰۶ ).
هوش فرهنگی انگیزشی
هوش فرهنگی انگیزشی نوعی قابلیت فردی برای توجه مستقیم وصرف انرژی درراستای تفاوت های فرهنگی است.منظور ازهوش فرهنگی انگیزشی ، توانایی فردبرای معطوف کردن توجه وانرژی خودبه سمت وسوی سازگاری وانطباق بافرهنگ های جدید است.به طوراخص ، هوش فرهنگی انگیزشی اشاره به انگیزه درونی وخودکارایی درانطباق با فرهنگ های جدیداست.بنابراین افرادی که هوش فرهنگی انگیزشی بالایی دارندازتعامل درفرهنگ های جدید لذت می برند ودرانجام چنین کاری وداشتن چنین توانایی هاییاحساس اعتمادبه نفس می کنند ( آنگ وداین ، ۲۰۰۸ ).
هوش فرهنگی رفتاری
هوش فرهنگی رفتاری نوعی قابلیت فردی برای نمایش اعمال مناسب شفاهی وغیرشفاهی هنگام تعامل افراد بایکدیگر درزمینه های فرهنگی مختلف است.هوش فرهنگی رفتاری براساس داشتن وکاربردفهرست باسلسه گسترده ای ازرفتارهاست. هوش فرهنگی رفتاری اشاره به طیف گسترده ای ازمهارت رفتاری است که افراد دارندومی توانندبه شکل مناسبی،رفتارهای کلامی وغیرکلامی خودرا درموقعیت ای جدید فرهنگی بروزدهند( آنگ وداین ، ۲۰۰۸) ابعاد چهارگانه هوش فرهنگی درواقع تشریح گرفرایندهای متفاوت دربرخوردهای میان فرهنگی هستند. هوش فراشناختی برفرایندهای شناختی سطح بالاترتمرکزدارد.هوش شناختی نشان دهنده دانش نسبت به هنجارها،رسوم وسنت ها درفرهنگ های مختلف است ( آنگ وهمکاران ،۲۰۰۷). این شامل دانش اقتصادی ، حقوقی ( قانونی ) وسیستم های اجتماعی فرهنگ ها وخرد فرهنگ های مختلف ودانش آگاهی ازچارچوب اصلی ارزش های فرهنگی می شود.هوش فرهنگی انگیزشی نشان دهنده اهمیت وسمت وسوی انرژی ووتوانایی هایی است که درجهت یادگیری وعملکرددرموقعیت هاوشرایط میان فرهنگی ، سوق داده می شود.این نوع هوش فرهنگی عمدتا به عنوان شکل خاصی ازخوداثربخشی یاباوربه مفید بودن خودوانگیزه درونی درموقعیت های میان فرهنگی معرفی می گردد وبالاخره هوش فرهنگی رفتاری،توانایی بروزدادن اعمال واقدامات مناسب کلامی وغیرکلامی ، مخصوصا هنگام تعامل باافرادازفرهنگ های مختلف است ( آنگ وهمکاران ، ۲۰۰۶ ).
ب) پیشینه ی تحقیق
تحقیقات داخلی
درپژوهش فخرایی واسدی (۱۳۸۷) باعنوان مطالعه مقایسه ای « رابطه سرمایه اجتماعی معلمان بارضایت شغلی وتعهدسازمانی معلمان » دربین معلمان رسمی وحق اتدریس درشهر مراغه سال تحصیلی ۸۹_۱۳۸۸،که دراین پژوهش سرمایه اجتماعی متغیرمستقل ، رضایت شغلی وتعهدسازمانی متغییرهای وابسته بودند.نتایج به دست آمده حاکی ازرابطه معناداربین آن ها بود.
پژوهش قاسمی وهمکارانش(۱۳۸۹) تحت عنوان « توزیع شهروندان ساکن درشهراصفهان برمبنای مقایس استاندارد هوش فرهنگی » باهدف نشان دادن موفقیت شهروندان۲۰تا۴۹ساله ساکن اصفهان برمبنای متوسط امتیازآنان ازچهاررمقیاس سنجش هوش فرهنگی ، شامل ابعادانگیزشی ، شناختی ، فراشناختی ورفتاری بوده است ونتایج حکایت از آن داشته اند که ، درمجموع وضعیت هوش فرهنگی درسه مقیاس فرعی ازمقیاس چهارگانه ، درحدرضایت بخشی قرارداشته وجامعه آماری دارای هوش فرهنگی بالاترازحدمتوسط بوده اند ( نقل ازاحمدی ، ۱۳۹۰).
خشنودی( ۱۳۸۳ ؛ نقل از صداقتی فرد وفلج اسدی ،۱۳۹۰) به بررسی تاثیرابعاد رضایت شغلی برتعهد سازمانی معلمان مردوزن دبیرستان هایی شهر شیراز پرداخت ونتیجه گرفت که بین مولفه های کار ، سرپرست،همکاران با تعهدسازی ارتباط معنادار وجود دارد. ولی بین رضایت از ارتقاء وپرداخت وارتقاء با تعهد سازمانی رابطه مشاهده نشد.